Австрихой

ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Австрихой

Шен цӀе Österreicher
Дукхалла 7,5 млн. стаг (2005 шо)
ДIасакхалхар  Австри (67 % берриг австрихойх)
Мотт немцойн
Дин католицизм 61.5%
кхин керсталлин конфессеш 10%
кхинарш йа Iесанаш (28.5%)
Йукъабоьду германийн га
Гергара къаьмнаш немцой, швейцархой, лихтенштейнхой, люксембургхой, нидерландхой, фризаш, ингалсхой
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Австрихой (нем. Österreicher) — Йуккъера Европин халкъ, Австрин бахархой.

Шеш шайх олу — остеррайхер (нем. Österreich — Австри, ма-дарра аьлчи — «Малхбален пачхьалкх»). Мотт — немцойн меттан австрийн вариант, немцойн меттан баварий а, алеманнойн меттан геннаш. Дукхаллин барам — 7,5 млн ст. (2005). 61,5 % динехь берш — католикаш, 10 % — кхечу керсталлин конфессийн динехь берш, 28,5 % — кхечу динехь берш йа Iесанаш.

Символика[нисйе бӀаьра | нисйе]

Байракх — йисттехула цIиен ши аса, цхьаъ къайниг — йуккъехула. Шира феодалан хIост — иштта асанаш йолу турс. ЦIиен басо маьхкан маршо бахьнехь Iанийна цIий гойту, кIайчо – йаьккхина паргIато. Кхечу версица — цIиен бос беттало латта а, Дунайн детин хиш а.

ХIост 1945 ш. дуьйна — адамийн кхо чкъор гойту гIалан таж тиллина Iаьржа эрзу. мIарашца лаьцна — марс, жIов, когаш тIехь хедийна зIаьнаш, нацистийн таIзарх маьрша бовларан билгало.

Империн хIост — империн таж тиллина ши корта болу эрзу,мIараш йолу – держава, скипетр, тур. Накхан тIехь — Габсбурган некъийн сийлаллашца турс (дешийн арахь цIиен лом), Лотарингин (эрзунаш), Австрин (кхо аса), Дешийн кхакхан орден.

Генетикан структура[нисйе бӀаьра | нисйе]

  • 30 %[1]-32 %[2] австрихойн R1b гаплотоба йу, иза ламаст хилла Европин кельтийн бахархошца йоьзна йу. Европехь и гаплотоба уггаре дукха йу валлийхойн а, шотландхойн а.
  • 19[2]-26 %[3] австрихочун R1а гаплотоба йу, Европехь иза йоьзна лору славянийн бахархошца. Европехь и гаплотоба уггаре дукха йу луган сорбийн, полякийнв, оьрсийн, украинхойн, белорусийн.
  • 12 %[2] австрихойн I1 гаплотоба йу, иза ламаст хилла йоьзна йу германийн тайпанашца. Данихойн, норвегхойн, шведхойн и гаплотоба уггаре дукха йу.
  • Дикка процент австрихойн гаплотоба йу историца йоьзна Латтанъккъера хIордан гонахьара шира бахархошца: J2 (9 %) а, Е1 (8 %)[2]. Европехь и гаплотобанаш уггаре дукха йу грекийн, албанхойн, италихойн.

Этногенез[нисйе бӀаьра | нисйе]

Дуьххьарлера Австрин махкара историн къаьмнаш хилла кельташ а, реташ а. Австрин коьрта гIала лаьттачохь Антикаллехь лаьттина кельтийн эвла Виндобона. Цул тIаьхьа Австрин мохк йукъабахара Руман империн (провинцеш Норик, Реция). Доккха кхалхаран муьрехь Австрехь охьахевшира славянийн къаьмнаш (Карантанхой). Славянийн этимологи йу Грац («градец»), Фризах (берёза), Ферлах (бор, сосна). ТIаьхьа славянаш Германин Iедална кIела бахара, иэбелира къилба немцошца. Немцойн меттан австрийн меттан га ду немцойн меттан баварийн меттан га.

XX бIешо йуккъе даххалц австрихой немцойх къаьсташ бацара. Австрин-мажарийн импери йоьхначул тIаьхьа немцойн Австрин къоман пачхьалкхашна дихкира Германех дIакхетар.

1938 ш. гитлеран Германис аншлюсан акт йира — Австри туьйхира Германех. ШолгIа дуьненан тIом чекхбаллалц Австри германех бозуш болу мохк хилира.

ШолгIа дуьненан тIом чекхбаьлчи немцойн-австрийн цхьа пачхьалкх йан милла гIортахь а, сацо барт бира, хIунда аьлчи пангерманин а, барамал совъевлла националийн ойланаш ца хилийта пачхьалкхехь. Иза бахьнехь, 1955 шарахь Австрис нейтралитет кхайкхийча, оцу пачхьалкхийн конституцешкахь тIетуьйхира аншлюс цамагош статья.

Тахана дукхаха болу австрихой немцой лоруш бац[4], уьш дукха хIуманаш тIехь тера боллушехь (оьздангаллехь, федеративан хIоттамехь, йукъара исторехь) а, немцойн мотт буьйцу йукъараллин декъашхой боллушехь а, оцу хьолаш ший а къам гергара до.

Дин[нисйе бӀаьра | нисйе]

ХIинцалера Австрин махкара хьалхара керсталлин йукъараллаш кхоллаелла II бӀешо чекхдолуш. VII бӀешо чекхдолуш Сий. Руперт («Австрийн асхьаб»), епископ Вормсскис керсталле валийра баварийн герцог Теодо Ратисбонехь (Регенсбург). Цуо йиллина Зальцбургера Сийлахь Петран килс (бенедиктиний).

Масех бIешо даьлча, XVI бIешарахь, Австре кхаьчна протестантизм, ах гергга бахархойх протестанташ хилла. Рудольф II-гIа Габсбурга дIайаьхьира контрреформаци, жамI - Австрию ха а католикийн хилира.

Iиданаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Австрийн Iиданаш догIу католикийн ламасташца. Уьш ду: Iийса бин Марьям вина де, Керла шо, Богоявление, Пасха, Сийлахь Синан де, Везачу Валентинан де, Сийлахь Рупертан де, Фастнахт.

Бахам а, халкъан дахар а[нисйе бӀаьра | нисйе]

Австри — лакхара кхиар долу индустриалан мохк бу, цигахь доллу Мехкдаьтта, Эчиган маьIда, магнезит, хинан ресурсашца. Промышленностан отраслаш: Iаьржа металлурги, машенашъяр, мехкдаьттан, маьIданаш дахаран, электротехникан, химин, энергетикан.

Йуьртабахам дерриг аьлча санна бахархойн кхачамбацарш дIадоху. Алсама ду долара латташ. Коьрта отрасль — даьхнийлелор.

Ах сов бахархой беха гӀаланашкахь. Дукхахберш промышленностехь болхбеш бу. Акъарен тIиера эвланаш — алссама керташ а йолуш, ураман а, гулйаран планировка йолуш йу. лаьмнашкахь алсама йу кIотарш, ткъа эвланаш кегийра йу, гулйаран планировкица. Лакха а, Лаха а Австрин цIийнан кеп — йукъаранемцойн йу, Тиролехь — альпий ду. Ткъа иза — тIулгийн, наггахь дукъойх дина, ши гIат йолуш, дахаран а, бахаман а чоьнаш цхьаьна тхьов кIелахь йолуш ду. Дукха хьолахь лахе тIулгех йо, ткъа лакхе дечигах йо. Сени, кухни, дахаран чоьнаш — дукхах дерг лахахь, бахаман — лакхахь. ШолгIа гIотан пенашна гуонаха галерей йу. Форарльбергехь — алеманнийн цIийнан кеп йу, иза герга йу йукъаранемцойчух, иштта массо а чоьнаш цхьаьна тхьов кIелахь йу. ГIирс — дечиган бу. Бургенландехь — цIенош цхьа гIат йолуш ду, чен тхов а болуш.

Ламастан кухни — бес-бесара, ламанхойн шурийн даарш хуьлу, акъарийн бахархойн — деман даарш а, мерзаниг а хуьлу.

Тайп-тайпана духарш. Тирольхоша лелайо йоца тIаьрсакан хечеш, еха пазаташ, мачаш, кIайн кучамаш, пхьуьйшдоцург, куртка, тIе масс латийна шляпа, наггахь шуьйра доьхка, киснийн меттана. Зударша лелайо кофта, егна юбка, корсаж, фартук, белаш тIе тосу йовлакхаш. Форарльберган йуьртара зударша лелайо белаш а, накхан лакхара дакъа а къовлуш йоца кофта, лекха гIодайукъ хьулъеш, хебарш йолу юбка.

XIX бIешарахь австрихоша бакхий кхиамаш баьхна цхьацца пхьоланашкахь а, приклани говзаллин кепашкахь а: дечиган а, эчиган а пхьола, дуцар, кIадешдар, кхийра гIирс беш, аьнгали тIехь сурт дуьллуш, тегарш деш, бустамаш дуцуш.

Халкъан хелхарш ду вальсан австрий кепаш: венан, тиролан, штирийн. Вальс шуьйра даьржина, леладо классикан музыкехь, масала Делиба, Гунос, Чайковскийс.

Оьздангалла[нисйе бӀаьра | нисйе]

Австрехь 3 шо кхаччалц дешар пачхьалкхан берийн бешашкахь маьхаза ду (2009 ш. дуьйна). Долара берийн бешаш а йу. Ишколан дешар — маьхаза (некъа, жайнаш а тIехь) а, тIедиллина а ду. Коьрта ишкол — 2 тIегIа йолуш, 9 класс йу. Цул тIаьхьа дешар говзаллин хуьлу, иза — йуккъера говзаллин ишкол йу (3-4 шо). Масала, ишколашкахь йу политехникан классаш. ТIаккха хуьлу лакхара говзаллин ишкол, лакхара ишколаш, университеташ.

Уггаре йаккхий университеташВенан (кхоьл. 1367), Грацан, Инсбрукан, Зальцбурган. Коьрта Iилман кхоллам — Австрийн IА, кхоьл. 1847, империн IА. Уггаре йоккха библиотекаВенера Къоман библиотека.

Уггаре йаккхий музейш: Венера Исбаьхьаллин говзаллин академин гулам (кхоьл. 1822), Австрин галерей а, исбаьхьаллин-историн музей а (кхоьл. 1891), Альбертина (графика, кхоьл. 1776), Вена гIалин историн музей (кхоьл. 1798).

Австрехь философи кхиар доьзна немцойн философи кхиарца, амма Австрин тамашийна йара немцой амалера спекуляцех хIоттийна акха ойла. Кхузахь алсама йара билгала хIуман талламан тенденци. Дуьненахь гIарабевлла австрийн философаш Э. Мах, З. Фрейд.

Шира заманара литература иэсаш хилла мозгIаран Генрих фон Мелькан. Йуккъера бIешерашкахь йаьржина хилла немцойн йукъара эпосийн дийцарш («Нибелунгех лаьцна эшар»), даьржаш дара меценаталлин, рыцараллин оьздангалла, миннезингеран кхолламалла, гIарабевлла бара шванкаш. Йуккъерачу бIешерийн литературин уггаре воккхачех векал — Вальтер фон дер Фогельвейде.

XIV бIешарахь Австрехь хаало Италин Iаткъам, кхуьу ренессансан оьздангалла. XV—XVI бIешерашкахь кхоллало халкъан комеди (иштта Италин Iаткъамца). XVII бIешарахь йукъайолу ишколан драман жанр, XVIII бIешарахь алсама йу Серлонан а, сентиментализман а ойланаш.

XIX бIешарахь хийцало романтизм (бIешо долалуш), бидермайер (1815—1848), реализм, модернизм (бIешеран йукъ а, чеккхе а). Бидермайер — Германин а, Австрин а спецификан хатI ду, иза ийна романтизм а, классицизм а йу, гайтина иза суртдилларан говзаллехь, духарехь, мебелехь. XX бIешеран йуккъехь литературехь коьрта йу антифашистийн тенденцеш. Уггаре бакхий йаздархой — М. фон Эбнер-Эшенбах, Л. фон Захер-Мазох, Г. фон Гофмансталь, А. Шницлер, Ф. Кафка, С. Цвейг.

Уггаре йевза архитектурин иэсаш: Туркера базилика, Хиршаура бенедиктин килс, Зальцбурган гергара Ноннберг килс, романин хатI; Венера [[[Сийлахь Стефанан килс|Сий. Стефанан]] [Кафедралан килс|килс]] (XII—XV бIешераш), готика; Сий. Борромео Карлан килс, барокко. XIX бIешеран шолгIачу декъехь архитектурехь тоьлла историзм — Венан пачхьалкхан опера, Бургтеатр (арх. Г. Земпер), ратуша. 1897 шарахь йукъадолу сецессионхатI, иза кхоьллира художникийн тобано (Сецессион); иза — синоним йу европин йукъара модернан. Иза хуьйцу функционализмо, экспрессионизмо, постмодерно, кхечу а агIонаш. Хаза хета художникан Ф. Хундертвассеран оригиналан цIенойн проекташ. Уьш — биоцIенош ду, аьлчи а, нийса асанаш а, кепаш а йолу цIенош дац, ткъа хьевзина Iаламехь санна ду. Зийна модернан Iаткъам.

Австрин музыка кхуьура тайп-тайпана къаьмнийн ламасташ цхьаьнатуху новкъа — австрийхойн, славянийн, мажарийн, цигонийн, румынийн, немцойн, италихойн, кхечера а. Йуккъерачу бIешерашкахь йоккха роль паччахьан цIийнан капеллашкахь ловзийра шпильманаш. XII бIешарахь къегира миннеззингераш. Килсанашкахь а, арахь а хIиттайора кайзершпилаш. Уьш хьалха йара оперел. XVII бIешарахь йукъайовлу италин операн тобанаш.Дуьххьарчарех цхьа опера йу «Тезейс йитина Ариадна». Оцу хенахь кхузахь болх беш бара италихой — Ф. Бонакосси, Ф. Кавалли, К. Монтеверди. XVIII бӀешарахь алсама йу барокко музыка, цуьнан векалш — И. Г. Шмельцер (Вена), Г. И. Ф. Бигер (Зальцбург). Коьрта жанраш хуьлу опера-сериа, дивертисмент, серенадаш. Йукъайолу австрин операн тайпа — зингшпиль. ДӀайоьллу цӀера театраш а, капеллаш («Леопольдштадттеатер») а. Коьрта центр хуьлу Венера «Бургтеатер». Уггаре баккхий композиторш — В. А. Моцарт, Й. Гайдн.

Цуьнга терра кхуьу балет а (XVI бӀешарахь йукъайаьлла). ХӀинца балеташ хӀиттайо «Фольксоперехь» (Вена) а, «Ан дер Вин» театрехь (Вена) а. Тобанаш йу кхечу гӀаланашкахь а. Шарахь шозза Венехь дӀахьо хелхаран фестиваль. Коьрта дешаран меттиг — Венан пачхьалкхан операн Балетан ишкол.

Хьалхарчу муьран Ӏалам дилларехь Iаткъам бина Византис. ТIаьхьарчу хенан художникех бевза йуьртабахам а, ландшафташ а йохку Ф. Вальдмюллер а, М. фон Швинд а.

Лелийна литература[нисйе бӀаьра | нисйе]

Хьажа иштта[нисйе бӀаьра | нисйе]

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]