Кхазакхстан

Хьажоргаш нисйар
48°57′ къ. ш. 66°14′ м. д.HGЯO
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Республика Кхазакхстан
кхазакх. Қазақстан Республикасы
кхазакх. лат. Qazaqstan Respublikasy
Байракх ХӀост
Байракх ХӀост
Кхазакхстанан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Маьрша йаьлла терахьаш 1991 шеран 16 декабрь (ССРС)
Официалан меттанаш Казахийн мотт[5][6][…], оьрсийн мотт[7][8]
Коьрта гӀала Астана
Йаккхий гӀаланаш Алма-Ата, Астана, Шымкент, Акхтоьбе, КхарагӀанда, Тараз, Павлодар, Усть-Каменогорск, Семей
Урхаллин тайпа Президентан республика[комм. 1][1]
Президент Токхаев Къасым-Жомарт
Премьер-министр Смаилов Аьлихан
Латта
 • Шадерг 2 724 902[комм. 2] км² (9-гӀа дуьненахь)
 • % хина тӀехле 2,8
Бахархой
 • Мах хадор ▲ 18 690 200[2] стаг
ДЧС (НЭТ)
 • Шадерг (2019) ▲ 534,271 млрд[3] долл. (41-гӀа)
 • ХӀораннан а сина ▲ 28 514[3] долл.
ДЧС (номинал)
 • Берриг (2019) ▼ 164,207 млрд[3] долл. (54-гӀа)
 • ХӀораннан а сина ▲ 8763[3] долл.
АДКИ ▲ 0,817[4] (чӀогӀа лакхара; 50-гӀа меттиг)
Ахча тенге ()
(KZT, код 398)
Интернет-доменаш .kz, .қаз[d][9]
Код ISO KZ
Код МОК KAZ
Телефонан код +7[10]
Сахьтан аса UTC+5:00[d]
Автомобилийн некъаш аьтту агӀора[d][11]
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Кхаза́кхстан (кхазакх. Қазақстан [qɑzɑqˈstɑn] (i)), официалан Респу́блика Кхаза́кхстан (кхазакх. Қазақстан Республикасы), (аббревиатура РК) — Евразин центрера пачхьалкх, доккхаха долу дакъа цуьнан Азин йукъахь ду, жимах дерг — Европехь. Бахархой, пачхьалкхан статистикин комитето 2020 шеран 1 апрелехь мах хадорца, хилира 18 690 200 стаг[2].

Мехкан майда — 2 724 902 км², кӀеззига жима йу Аргентинал. Дуьненахь мехкан майдан барамца 9-гӀа меттигехь ю, 2-гӀа меттигехь йу ЛПД йукъахь (Россел тӀехьа), 42-гӀа — ДЧС чухоамца, 64-гӀа — бахархойн барамца.

Коьрта шахьар — Астана. Уггаре йоккха гӀала 1,8 миллион вахархочуьнца — Алма-Ата. Пачхьалкхан мотт — кхазакхийн. Махкахь пачхьалкхачуьнца цхьаьна могӀара лелон официалан мотт — оьрсийн[12].

Лаьтта Каспий-хӀордан, Лахара ИйдалтӀиен, Уралан, Сибрехан, Цийчоьнан, Йуккъера Азин йукъахь. Доза ду къилбаседехь а, малхбузехь а Российца (дозан дохалла — 7548,1 км), малхбалехь — Цийчоьнца (1782,8 км), къилбехь — ГӀиргӀазойчоьнца (1241,6 км), Узбекистанца (2351,4 км), Туркменица (426 км). Латтан тӀехула долчу дозан дохаллин барам — 13392,6 км[13]. Мохк малхбалера малхбузехьа бахбелла 2963 км, ткъа къилбаседера къилбехьа — 1652 км. Туьркийн кхеташон уггаре йоккха пачхьалкх йу. Континентан чоьхьара Каспий-хӀорд а, Арал-хӀорд а бу дозанашца. ХӀорд тӀе араволийла йац, иштта башхалла йолчу мехкашлахь дуьненахь уггаре боккха мохк бу.

Административан-мехкийн агӀора йекъало 14 областан а, республикин маьӀнин 3 шахьран а: Астана, Алма-Ата, Шымкент. Цул сов, башха статус йолуш шахьар ю, Байконур, иза 2050 шо кхаччалц аренде эцна йу Российс, оцу муьранна цуьнца йолчу йукъаметтигашкахь цунна йелла Российн Федерацин федералан маьӀнин шахьаран статус; Российс аренде эцна латтанийн майда йу 111 913 км² (4,1 % мехкан латта). Экономикин-географин агӀора Кхазакхстан йекъало Йуккъера, Малхбузен, Малхбален, Къилбаседа, Къилба регионашна.

Кхазакхстанан мохк историн агӀора дӀалаьцна кхерста этносаша цхьацца заманашкахь имперешна йукъахь хилла. Ширачу заманахь кхузахь кхирстина скифаш. Туьркех бевлла кхерстарш баьхна махкахь цуьнан историн доккхаха долчу декъехь. АхеменидгӀеран пачхьалкх кхочура таханлерачу мехкан къилбан декъера латташка вайн эрал хьалхара IV бӀешо кхачале. XIII бӀешарахь йара Монголийн империн Чингисхананан Ӏедал бухахь. XVI бӀешарахь кхазакхаш кхоллабелира, кхаа жузе (цхьацца мехкашкахь деха дайн геннаш) йекъайелла, ша тоба санна. Российн импери чуяржа йолаелира Кхазакхийн арешка XVIII бӀешарахь, ткъа XIX бӀешерашна йуккъехь урхалла деш йу ала мегар дара ерриг Кхазакхстанан а. 1917 шеран Октябран революцил тӀаьхьа а, цул тӀаьхьара гражданийн тӀемашкахь а Кхазакхстанан мехкан масийттаза хийцамаш бира. 1936 шарахь кхоьллира, Советийн Союзан йукъахь Кхазакхийн Советийн Социалистийн Республика.

Кхазакхстан йара, 1991 шарахь Советийн Союз юхуш маршо кхайкхийна, тӀаьххьара союзан республика. Республикин дуьххьарлера президент хилира Назарбаев Нурсултан. 2019 шеран мартехь цуо дарж дитира, ткъа Сенатан председатела Токхаев Къасым-Жомарта дӀалецира цхьаьна хенан дарж, тӀаьхьа туьйлира 2019 шеран 9 июнера харжамашкахь[14]. Human Rights Watch и другие правозащитные организации регулярно описывают ситуацию с правами человека в Казакстане как плохую[15][16][17].

Йукъара хаамаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Дуьхьанца кхоьллина Оренбург коьрта шахьар йолуш ГӀиргӀазойн АССР аьлла РСФСР йукъахь 1920 шеран 26 августехь. 1925 шеран февралехь Оренбурган область ГӀиргӀазойн АССР йукъара ара а йаьккхина дӀаелира РСФСРн, ткъа коьрта шахьар дӀайаьхьира Кхызыл-Орда (1925), тӀаьхьа Алма-Ата (1929).

1924—1925 шерашкахь Йуккъерачу Азин къоман-пачхьалкхан межа яр бахьнехь дерриг кхазакхийн латташ цхьаьнакхийтира. 1925 шарахь ГӀиргӀазойн АССР цӀе хийцира Кхазакхийн АССР аьлла. 1930 шеран 20 июлехь цунна йукъара РСФСР куьйгакӀела дӀаелира Кхара-Калпакийн автономин область, 1936 шарахь дӀаелла йолу Узбекийн ССР йукъа.

1936 шеран 5 декабрехь Кхазакхийн АССРн союзан республикин статус йелира.

1990 шеран 25 октябрехь Кхазакхийн ССР Лакхарчу Совето тӀеийцира Республикин пачхьалкхан суверенитетех долу деклараци.

8 декабрехь Белоруссин, Российн, Украинин паччахьаша куьг яздира ССРС йохаран беловежскан барт тӀехь.

1991 шеран 10 декабрехь пачхьалкхан цӀе «Кхазакхийн Советийн Социалистийн Республика» хийцира «Республика Кхазакхстан»[18] аьлла. Амма, 1978 шеран кхазакхийн конституцехь «Кхазакхийн Советийн Социалистийн Республика» цӀе йисира 1993 шеран 28 январехь Республика Кхазакхстанан Конституци тӀеэццалц[19][20].

1991 шеран 16 декабрехь Кхазакхстан тӀаьххьара союзан республикех кхайкхийра шен маршох[21]. И акт 1990 шеран 3 апрелан «ССРС йукъара союзан республика арайаларан долу гӀуллакхийн низамех» цӀе йолчу ССРС законаца догӀуш дацара, хӀунда аьлчи Кхазакхийн ССРхь ССР Союз йукъара арайаларх йолу референдум ца йира.

21 декабрехь Кхазакхийн ССРн Президента Н. Назарбаевс куьг яздира ССРС йохайаран беловежскан бартан динчу алма-атан протокол тӀехь а, Лааме Пачхьалкхийн ДоттагӀалла (ЛПД) Ӏалашонех а, принципех а долу Алма-Атан деклараци тӀехь а.

23 декабрехь Кхазакхийн ССР Лакхара Совето ратификации йира беловежскан бартан протоколца цхьаьна[22].

ХӀинцалера административан йекъайалар[нисйе бӀаьра | нисйе]

ЦхьалгӀа дарж[нисйе бӀаьра | нисйе]

Казахстанан 14 область а, 2 республикин маьӀна долу гӀаланаш а ю[23]. Цул совнах йу, республикин муьтӀахь йолу гӀала Байконур, иза 2050 шо кхаччалц. Российн Федерацин арендехь йу и хан чекхйаллалц гӀалин йу Российн Федеральни маьӀна долу статус[24].

№ ХӀост ГӀала/Область Административан центр майда,
км² 		бахархой, стаг.,
01.04.2012[25] 		Луьсталла, стаг./км² ДЧС 01.01.2008
млн тенге
Официалан цӀе кхазакхийн Официалан цӀе нохчийн Россихь лелош йолу цӀерш
Республикин маьӀна долу гӀаланаш
1 ГӀала Астана Астана Астана 710 752 262 1046,36
2 ГӀала Алматы Алматы[23] Алма-Ата 332 1 455 271 4368,45
Российн Федерацис 2050 шо кхаччалц аренде эцна а, и хан чекхйаллалц Российн Федерацин федеральни маьӀна долу гӀалин статус а, республикин маьӀна а долу гӀала. Х[24]
3 ГӀала Байқоңыр Байконыр Байконур* 57 37 912 662,00
Областаш
4 Акмолан область Көкшетау Коькшетау Кокшетау 146 219 731 526 5,00 8772
5 Акхтоьбен область Ақтөбе Акхтоьбе[26] Актобе 300 629 788 594 2,62 66917
6 Алматан область Талдықорған Талдыкорган Талдыкорган 223 911 1 918 109 8,53 18841
7 Атыраунан область Атырау Атырау Атырау 118 631 546 057 4,58 161271
8 Малхбален-Кхазакхстанан область Өскемен Усть-Каменогорск Усть-Каменогорск 283 226 1 395 012 4,93 35920
9 Жамбилан область Тараз Тараз Тараз 144 264 1 059 390 7,32 8999
10 Малхбузен-Кхазакхстанан область Орал Уральск Уральск 151 339 613 560 4,05 77162
11 Карагандан область Қарағанды Караганда Караганда 427 982 1 359 077 3,17 62529
12 Костанайн область Қостанай Костанай Костанай 196 001 879 511 4,49 20860
13 Кызылордан область Қызылорда Кызылорда Кызылорда 226 019 716 807 3,15 68683
14 Мангистаунан область Ақтау Актау Актау 165 642 551 939 3,29 116674
15 Павлодаран область Павлодар Павлодар Павлодар 124 755 747 584 5,99 48010
16 Къилбаседа-Кхазакхстанан область Петропавл Петропавловск Петропавловск 97 993 582 560 5,96 4354
17 Къилба-Кхазакхстанан область Шымкент Шымкент Шымкент 117 249 2 636 950 22,36 12572
Массо 2 724 902 16 675 392 6,12

* - город Байконур, арендуемый Российской Федерацией, имеет особый статус; органы статистики Казахстана учитывают этот город в составе Кызылординской области в качестве города областного подчинения, бахархой города приводится только для граждан Казахстана.

ШолгӀа дарж[нисйе бӀаьра | нисйе]

Административан йекъайаларан шолгӀа даржехь йу 160 эвланийн кӀошт, 15 гӀаланийн кӀошт а 38 гӀала а.

КхолгӀа дарж[нисйе бӀаьра | нисйе]

КхолгӀа даржехь йу 46 гӀала, 241 эвла[27] кхин 2453 эвлийн гуош а.

Билгалдахарш[нисйе бӀаьра | нисйе]

  1. ↑ Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 40. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4.
  2. ↑ 1 2 Основные социально-экономические показатели. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 13 декабрь.
  3. ↑ 1 2 3 4 World Economic Outlook Database, April 2019. Международный валютный фонд. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 7 май.
  4. ↑ Human Development Indices and Indicators 2019 (инг.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН.
  5. ↑ http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1008034
  6. ↑ 7.1 // Конституция Казахстана (кхаз.) — 1995.
  7. ↑ 7.2 // Конституция Казахстана (кхаз.) — 1995.
  8. ↑ https://www.ethnologue.com/language/rus
  9. ↑ Домен .қаз делегирован Казахстану — Координационный центр национального домена сети Интернет, 2012.
  10. ↑ http://countrycode.org/kazakhstan
  11. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  12. ↑ В государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально употребляется русский язык. — п.2 ст. 7 Конституции РК
  13. ↑ Стратегический план Агентства Республики Кхазакхстан по управлению земельными ресурсами на 2011—2015 годы. Архивйина 2014-10-11 — Wayback Machine (Земли водного фонда на 1 ноября 2011 года)
  14. ↑ Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху :10 тIетовжаран йоза йаздина дац
  15. ↑ Всемирный доклад 2020 года по Кхазакхстану. Human Rights Watch. Архивйина 2020 шеран 10 апрелехь
  16. ↑ Кхазакхстан и Всеобщая декларация прав человека. Радио Азаттык (2018 шеран 10 декабрь). ТӀекхочу дата: 2020 шеран 2 март. Архивйина 2019 шеран 3 августехь
  17. ↑ Кхазакхстан в докладе США. Пытки, политические заключённые и цензура. Радио Азаттык (2019 шеран 14 март). Архивйина 2020 шеран 2 мартехь
  18. ↑ Об изменении наименования казахской советской социалистической
  19. ↑ Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года см. «ПЕРЕХОДНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ»
  20. ↑ О Конституции Республики Казахстан — ИПС «Әділет»
  21. ↑ Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года № 1007-XII «О государственной независимости Республики Казахстан»
  22. ↑ Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 23 декабря 1991 года № 1026-XII О ратификации Соглашения о создании Содружества Независимых Государств
  23. ↑ 1 2 Географическое положение, природные условия

    В республике 14 областей, 86 городов, в том числе 2 города республикинского подчинения (г. Астана, г. Алматы), 168 районов (8 районов в городах), 174 поселка
  24. ↑ 1 2 Международное Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти от 23 декабря 1995 года, статья 1, пункт 1. Субъектом Российской Федерации не является. Система городского управления определяется статьей 5 Соглашения между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти от 23 декабря 2005 г. (см. Байконур. Юрисдикция)
  25. ↑ Численность населения РК по областям, городам и районам Архивйина 2013-01-30 — Wayback Machine
  26. ↑ Указ Президента Республики Казахстан «О переименовании отдельных административано-территориальных единиц Жамбылской и Северо-Казахстанской областей и об изменении транскрипции названия города Актюбинска» Архивйина 2007-09-27 — Wayback Machine
  27. ↑ Казахстан

Хьажоргаш[нисйе бӀаьра | нисйе]

Йукъара

Правительство

Карташ


Цитатийн гӀалат: Тобан «комм.» йолуш йолу тегашца <ref> йогӀуш йолу тег <references group="комм."/> ца карийна

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Кхазакхстан&oldid=10106127»